Oživimo sela

Dozvoljeno mišljenje – eseji profesora Future

Piše: Dr Nada Kosanović

Velika većina građana Srbije danas, saglasna je da srpska sela treba da ožive. Vratite se selu, poručuju danas razne asocijacije, udruženja. društvene grupe. Vratite se korenima, vapaj je onih koji izumiru i očekuju povratak. onih koji.treba da nastave tamo gde je lanac prekinut, jer, vreme seoskog progresa je tu zaustavlјeno.

Da nikada u našoj novijoj istoriji nije bio ovako bedan položaj seoskog stanovništva, potvrđuju i statistika i život jer su nam sela sve starija i sve praznija…

Reči mudrih lјudi, da je selјak temelј srpskog domaćinskog poretka, danas su nam i opomena i putokaz.
Upravo taj temelј uništavan je posle Drugog svetskog rata, kada su se u Srbiji planski odvijali procesi migracija na relaciji selo-grad, koji su za posledicu imali pražnjenje sela i krizu u polјoprivredi koja traje i danas.

Potvrda za to su i rezultati popisa davne 1948.godine, prema kojima je polјoprivredno stanovništvo činilo 68 odsto
ukupnog stanovništva, a 1991.godine samo 17 odsto.
Srpski domaćinski poredak utemelјen na snažnom selu, sa jakom mnogočlanom porodicom, uništavan je decenijama, a krhotine tog poretka danas čuvaju starci.

Sa setom se može konstatovati da, dok sela u EU imaju svoje domove zdravlјa i staračke domove, osnovne i srednje škole, turističke organizacije, centre za razvoj sela, mi živimo u vremenu kada je teško sastaviti “kraj s krajem“, u vremenu kada mnogobrojna seoska gazdinstva po Srbiji doživlјavaju svoje trajno gašenje a sela u Vojvodini kao i sela u čitavoj Srbiji su zanemarena i zapuštena.Potvrde za to su masovne migracije iz sela u grad i ti demografski procesi jasno pokazuju raskorak između života na selu i života na gradu, a dešavaju se jer selo nema perspektivu.

Srpska sela su u odumiranju, jer se čak u 86 odsto sela smanjuje broj stanovnika, a oko 1.200 ih je u fazi nestajanja..Od ukupno 4.709 sela, u 200 sela nema skoro ni jednog stanovnika , u još tolikom broju nema nikoga mlađeg od 25 godina, a procena je da će u narednih 10 godina još 700 sela postati prazno.
Statistika kaže da je u svakom četvrtom selu najmlađi stanovnik stariji od 60 godina, a prema podacima Odbora za selo SANU, čak je 260.000 neoženjenih muškaraca mlađih od 50 godina. Čak 500 sela nema asfaltni put ni vezu sa svetom, poštu nema 2.000 sela, u 400 sela u Srbiji nema prodavnice, u 230 sela nema osnovne škole, 173 škole pohađa samo po jedan đak., u 2.760 sela nema vrtića. U dve trećine nema ambulante. O domu kulture i biblioteci i da se ne govori, nema ih 73 odsto sela. Prema podacima iz studije SANU o propadanju srpskog sela. U Srbiji ima više od 50.000 praznih kuća i još tri puta toliko koje su van upotrebe … A prošle godine u Srbiji je rođeno samo 64.723 dece, najmanje za poslednjih sto godina, što je manje nego pre Prvog svetskog rata. Ako tako nastavimo, Srbije biti neće ….

Prema poslednjem popisu, Srbija je imala 631.552 seoska domaćinstva, a procene su da ih je svake godine sve manje…. Oranice koje bi mogle da hrane pola Evrope i koje su
hranile stoku za izvoz, od koga je živela Srbija za vreme Miloša i Karađorđa, pretvaraju se u pašnjake i puste ledine površine od čak 505.618 ha neobrađenog zemlјišta svake godine..

Trend napuštanja sela i odlaska u gradove kao i migracije iz zemlјe, danas posebno dobija na značaju, s obzirom da je procenat onih koji razmišlјaju o odlasku ili preduzima konkretne korake za odlazak, svake godine viši za 7,4%. Nepovolјni demografski trendovi imaju za posledicu i nepovolјnu obrazovnu stukturu seoske radne snage, koja ne zadovolјava zahteve tržišta rada, te je kvalitet radne snage jedan od ograničavajućih faktora ekonomskog razvoja ruralnih područja.Selo ne ostavlјa mnogo mogućnosti za društvenu promociju, što najbolјe pokazuju podaci da sa povećanjem nivoa obrazovanja opada procenat mladih koji ostaju na selu.

Baza sigurnosti, stabilnosti i zdravog života je u odumiranju . Odumiranje nekoliko stotina srpskih sela a samim tim i pražnjenje strateški važnih prostora države Srbije, predstavlјaju ozbilјan razvojni problem koji Srbija mora lečiti.

Jedan od osnovnih problema je status današnjih sela koji nije definisan Ustavom, čime su žitelјi sela lišeni prava da odlučuju o sebi i o sredini u kojoj žive. Sela nisu u sistemu lokalne samouprave, nemaju status, nemaju budžet, izvorne prihode i nadležnosti. Saveti Mesnih zajednica koji su oblik organizovanja uprave u selima od 1963. godine, garant su dalјeg ubrzanog propadanja sela. Prema Zakonu o lokalnoj samoupravi („Službeni glasnik RS“, br. 129/07, 83/14- dr. zakon), seoske Mesne zajednice nisu nivo vlasti koje može da ima zakonom utvrđene nadležnosti. U pogledu poslova koje mogu da obavlјaju, ( seoske) MZ, njih utvrđuje jedinica lokalne samouprave /JLS/ u skladu sa potrebama građana i mogućnostima MZ, i za to obezbeđuje finansiranje. Izmenama i dopunama Zakona o lokalnoj samoupravi („Službeni glasnik RS“, br. 129/07, 83/14, 16/2016, i Zakonom o izmenama i dopunama Zakona o lokalnoj samoupravi, u u selima se predviđaju saveti mesnih zajednica, koji samo mogu da predlažu i donose zakonom utvrđene nadležnosti, planove, a ne odlučuju o ničemu, nemaju budžet, izvorne prihode i precizne nadležnosti po principu subsidijariteta-broj odbornika sa sela, zavisno od broja stanovnika u selima i procenta stanovništva u opštini, kojoj pripadaju., kao što je to slučaj u zemlјama EU. To je istovremeno i ograničavajući faktor za povlačenje sredstava namenjenih ruralnom razvoju ( IPARD fondovi). Zakon o izmenama i dopunama zakona o lokalnoj samoupravi, usvojen je u Narodnoj Skupštini RS 20. juna 2018. godine i on predstavlјa samo jedan mali korak ka efikasnoj, kvalitetnoj, modernoj i otvorenoj lokalnoj samoupravi.

Na taj način, ne mogu povući sredstva namenjena ruralnom razvoju ( IPARD fondovi). Isti slučaj je bio sa Bugarskom, koja ima ovakav način organizovanja lokalne samouprave. Velike opštine. nisu povukli više od 2% mogućih sredstava. Primeri Mađarske, Polјske, Hrvatske, Slovenije, Češke, Slovačke pa i Rumunije su mnogo bolјi i efikasniji.

Kako u takvoj situaciji pomišlјati na povratak mladih bračnih parova?

U Srbiji ne postoji nijedan funkcionalni region, a broj opština je nepromenjen već pet decenija. Više od dve trećine državne teritorije Srbije, po kriterijumima Evropske unije, smatra se nerazvijenim i siromašnim. U ovim krajevima niti se gradi, niti se zapošlјava, niti se povećava broj stanovnika. Naprotiv, nestaju čitava sela i opštine. Posebno zabrinjava što se to događa u krajevima duž državne granice. Srbija svake godine izgubi oko šezdeset hilјada stanovnika, pošto se tridest hilјada lјudi iseli u inostranstvo, a isto toliko više umre, nego što se rodi. U zaboravlјenoj i skoro opusteloj Srbiji (naročito u Borskom, Zaječarskom, Nišavskom, Jablaničkom, Pčinjskom, Pirotskom i Topličkom okrugu) nije izgrađeno ništa značajno više od četiri decenije. Još u doba Kralјevine Jugoslavije, tek podsećanja radi, na području Leskovca postojalo je tridesetak opština, a ovaj grad je zbog brojnih tekstilnih fabrika bio prozvan „srpski Mančester“. Danas Leskovac ima status grada sa 144 naselјa i nijednom opštinom.

Nasuprot Srbiji, u kojoj opština prosečno obuhvata 49 hilјada stanovnika, u Sloveniji, koja ima oko dva miliona stanovnika, postoji 210 opština – jedna opština na devet hilјada stanovnika. U maloj slovenačkoj opštini Podčetrtek, primera radi, u opštinskoj administraciji zaposleno je samo troje lјudi. Ni predsednik opštine ne prima punu platu, jer radi kao mašinovođa elektro i dizel lokomotiva. To, međutim, nije smetalo ovoj komuni, sa oko tri hilјade stanovnika, da pre dve godine bude zvanično proglašena najlepšim malim mestom u Evropskoj uniji, kao i da iz fondova EU dobije milione evra za rekonstrukciju puteva, izgradnju sportske hale, biciklističkih staza, kanalizacionih sistema, dogradnju vodovodnih sistema i obnovu škola. U susednoj Hrvatskoj ima 20 županija, 128 gradova i 428 opština. Mađarska je, takođe, administrativno podelјena na 20 županija i preko tri hilјade jedinica lokalne samouprave. Španija ima 17 regiona, 50 okruga i blizu 10.000 opština, a Francuska ima 22 regiona, 101 departman i skoro 40.000 opština. Iskustva ovih zemalјa pokazala su da se regionalizacijom i stvaranjem većeg broja manjih opština mogu obezbediti sledeći efekti: ostanak stanovništva u manjim mestima i na selu, smanjivanje razlika u stepenu razvoja pojedinih delova države, racionalnije i transparentnije trošenje budžetskih sredstava, veće ulaganje u 3 izgradnju objekata infrastrukture i smanjivanje korupcije i zloupotreba vlasti. Ni u savremenom svetu regulatorna uloga države nije sporna. Međutim, decentralizacija i policentrični razvoj uslov su svih uslova da se obnove stanovništvo i opustošeni krajevi Srbije. Nove opštine trebalo bi osnovati tamo gde to potrebe lјudi nalažu, jer ne služe lјudi opštinama, nego opštine služe lјudima. Te nove i male komune neće biti nikakav dodatni namet za njihove stanovnike. Ne može biti da bilo koja nova opština neće moći da izdržava svoju upravu, i to samo novcem koji i danas daju za izdržavanje od njih udalјenih funkcionera i činovnika. Naprotiv. Od svoje imovine, poreza, taksi i prihoda od privatizacije svaka nova i mala opština moći će, veoma brzo, da finansira mnoge svoje razvojne potrebe. Kada se rasplamsaju razvojne mogućnosti naših, danas umirućih, sela i varošica i preduzimlјivost lјudi, cela Srbija će krenuti u napredak i biološki oporavak nacije.

Prethodno, potrebna je organizacija mreže seoskih naselјa

S obziroma da su se seoska naselјau Srbiji nastajala spontanim, a često i haotičnim zgušnjavanjem slučajno naselјenih područja, mreža seoskih naselјa danas se menja tako što su neka sela već ugašena, druga su brže ili sporije prazne (sela nestaju), treća su i dalјe održiva (održiva sela), dok su neka razvijena u prosperitetnim oblastima i gradovima, među kojima je nekoliko sela koja bi mogla poslužiti kao prototip uspešnog, agrarnog i ruralnog razvoja u našim specifičnim globalnim okolnostima koje su u osnovi nepovolјne. Stoga je neophodno da svaki tip sela pronađe konkretan model razvoja koji bi za njega bio optimalan. Najhitnije mere koje treba preduzeti su u nestalim selima kao i onima koja su još uvek održiva.

Teško je, ako ne i nemoguće, statistički pouzdano utvrditi koje je selo održivo a koje nije . Međutim, mnogo je verovatnije da će duže živeti i da će razviti selo sa više od 500 stanovnika, nego ono ispod 200. Srećom, u ovoj kategoriji (preko 500 stanovnika) postoji najveći broj sela u Srbiji u 2011. godini 2.832! Naučnici koji se bave sociologijom sela, tvrde da su nestajuća sela ona u kojima ima manje od 100 stanovnika, od kojih je u 2011 u Srbiji bilo 1.034! Ovom tipu mogu se pridružiti mnoga sela sa manje od 200 stanovnika ako su ostala bez dece i mladih žena koje još uvek žele da rađaju. Ovo se odnosi na sela koja su infrastrukturno zapuštena, ekonomski devastirana i prekomerno ostarela. Kada se zajedno posmatraju ugašena i nestajuća sela, vidi se da je izvestan nestanak četvrtine od ukupnog broja naselјa, a u Srbiji ih ima 4.709. Za ova sela bi trebalo formirati virtuelne seoske opštine, a za sva ostala sela zavičajne komunikativne mreže. Sredstvima elektronske komunikacije potrebno je uklјučivanje velikog broja uspešnih lјudi iz srpske dijaspore, koji žele da imaju važne zadatke u strategijama, planovima i projektima lokalnog, regionalnog i nacionalnog razvoja. Umesto praznih apela, „vratite se“ krajnje je vreme da institucionalizujete veze i odnose vas, kao građana Srbije, sa državom Srbijom. Ako već napuštaju zemlјu, ove veze će takođe omogućiti Srbiji da ih ne izgubi u potpunosti i da oni ne izgubi Srbiju.

Koncepcija integralnog ruralnog razvoja

Umesto dosadašnjeg pristupa polјoprivredi, gde se selјaci tretiraju kao proizvođači jeftine hrane, potrebna je koncepcija integralnog ruralnog razvoja, koja će se temelјiti na demografskim, prirodnim, ekonomskim i socio-kulturnim potencijalima.
Koncept integralnog ruralnog razvoja se zasniva na sveobuhvatnom razvoju seoskih mešovitih područja u kojima živi gotovo polovina stanovnika Srbije. Politika
oslanjanja na agrar i ruralnu ekonomiju trebalo bi da bude, ne samo u funkciji preživlјavanja u sadašnjim vremenima, već i za trajno opredelјenje Srbije i njene
ekonomske razvojne politike, zasnovane na decentralizaciji i uravnoteženom ekonomskom razvoju koji bi vratio život u srpsko selo.Na taj način sve manje lјudi radi u polјoprivredi mada najveći deo populacije živi u ruralnim područjima. Osnovu tog novog pristupa čini razvoj biznisa u i oko polјoprivrede. Međutim, ne sme se gubiti iz vida da nema ruralnog razvoja bez prisustva polјoprivrede u izvesnom stepenu na šta ukazuje i evropski parlament, ali i da razvoj ruralnih zajednica ne može biti poveren samo polјoprivredi.

Da bi se to ostvarilo potrebno je sitna gazdinstva organizovati u zemlјoradnike zadruge i

komercijalne porodične farme /farm biznis/koje moraju imati jedinstven, integrisan, modernizovan i sofisticiran sistem nabavke i prodaje proizvoda a što se postiže udruživanjem...

Država bi trebala da podrži taj razvojni koncept i osigura neophodna inicijalna sredstva formiranjem Razvojne polјoprivredne banke u svakom regionu. Uspostavlјanjem takve finansijske institucije, plasirali bi se dugoročni krediti pod povolјnim uslovima i za najsirimašnije polјoprivrednike, a istovremeno bi se doprinelo i procesu uspostavlјanja jednakih uslova privređivanja za sve učesnike na tržištu. Istovremeno, potrebno je sitna gazdinstva, kojih je najviše i
kojih je svake godine sve manje, organizovati u zemlјoradničke zadruge i udruženja.Od zadrugarstva u svetu živi tri milijarde lјudi i bez njihovog aktiviranja nema oživlјavanja sela, pa ni zaživlјavanja ideje o mladim parovima na selu,

Istovremeno, predlog da se polovina državne zemlјe, podeli mladim parovima u dugoročni zakup, bar na 49 godina, uz mere vojvođanske vlade i besplatne dodele seoskih kuća, bila bi više od kapi u moru na putu oživlјavanja srpskih sela.

Ako pogledamo na iskustva država u okruženju, možemo pročitati i videti da Rumunija , uz zemlјu, mladim bračnim parovima daje i 70.000 evra ako se odluče da žive na selu.

U Sloveniji, ako naslede zemlјu i kuću od roditelјa, dobijaju 40.000 evra ako ostaju na imanju.

Zadrugarstvo

Pohvalno je da je ova vlada, prva od kraja Drugog svetskog rata, koja je vratila duh zadrugarstva u Srbiju i dala političku podršku zadrugama, ali i finansijsku, opredelivši 25 miliona evra za osnivanje novih i revitalizaciju postojećih. Međutim, potrebno je formiranje i štedno-kreditnih službi koje će zadrugare kreditirati. Podsećanja radi, zadrugarima se, duguje 200.000 hektara zemlјe koja je oduzeta u proteklih više od 50 godina, kao i nekoliko hilјada zgrada i druge imovine, i na tome se zasad ništa ne radi.

Komercijalne porodične farme i zadruge moraju imati jedinstven, integrisan, i modernizovan sistem nabavke i prodaje proizvoda. Potrebno je osnovati Centar za
podršku zadrugarstvu i rešiti problem vlasništva nad imovinom zadruga.

Programi ruralnog razvoja

Programe ruralnog razvoja treba usmeriti i na obuku selјaka-farmera za korišćenje novih tehnologija u restrukturiranoj polјoprivrednoj proizvodnji, čime se
doprinosi smanjenju izolacije najznačajnijih regiona i akcenat stavlјati na lokalne uslove i mogućnosti. Zahvalјujući takvim programima, žitelјima tih područja pruža se šansa da se, pored polјoprivrede bave i drugim delatnostima, kao što su šumarstvo,
zanatstvo, izgradnja manjih prerađivačkih kapaciteta, staklenička proizvodnja cveća, povrća, izgradnja turističkih destinacija.

Uloga države-razvijanje konkurentskih prednosti

Uloga države, u cilјu obnove i oživlјavanja sela u direktnoj je vezi sa opštom politikom privrednog razvoja. Najbolјa dugoročna strategija nije razvijanje komparativnih, već konkurentskih prednosti. Snažniji nastup brend-proizvoda na
tržištima podrazumeva strateški koncept razvojno-izvozno orijentisane polјoprivrede, pobolјšanje konkurentnosti roba agrarnog porekla, podizanje nivoa kvaliteta proizvoda,
kreiranje i promovisanje srpskih brendova: arilјske maline , požeške šlјive, homolјskog meda, sremske kobasice, šunke i slanine, sjeničkog sira, goveđe užičke pršute, užičke
slanine, rtanjskog čaja, krivovirskog kačkavalјa, homolјskog ovčijeg sira, kladovskog kavijara, srpske šlјivovice…

Ovo je put za oživlјavanje srpskih sela i polјoprivrede.
Sprovođenje nekih od navedenih mera može, na prvi pogled, delovati obeshrabrujuće, s obzirom da je potrebno angažovanje znatnih resursa i dug vremenski period, ali to ne
sme biti razlog za odlaganje početka njihovog sprovođenja.

Srbiji je danas potrebna nova agrarna reforma i socijalna politika, da bi se na selu zadržali, oni koji još nisu otišli uz napomenu da se SPO zalaže za jednake šanse ali i korektivne mere države, koje će prvenstveno omogućiti mladima na selu da postignu odgovarajući društveni i materijalni status.

Dr Nada Kosanović