Geoparkovi

Đerdapska klisura
Foto: Profimedia

Prema definiciji koju je predstavio UNESCO, geoparkovi su jedinstvena geografska područja u kojima se upravlja lokalitetima i predelima od međunarodnog geološkog značaja uz holistički koncept zaštite, obrazovanja i održivog razvoja. Međutim, geoparkovi ne zasnivaju se samo na prirodnim već i na značajnim kulturnim odlikama uklopljenim u impresivnu celinu sa fizičko-geografskim karakteristikama prostora. Kao takvi, geoparkovi predstavljaju sve traženije destinacije za održive oblike turističkih kretanja, prvenstveno geoturizma. Geopark mora imati jasno definisane granice, obuhvatati dovoljno veliko područje kako bi ispunio sve svoje funkcije, ali pre svega bitno je da se u njegovim granicama nalazi geološko nasleđe međunarodnog značaja.

UNESCO globalni geoparkovi promovišu veze geološkog nasleđa sa prirodnim i kulturnim nasleđem, jasno pokazujući da je geodiverzitet temelj svih ekosistema i osnova ljudske interakcije sa pejzažom. Ukoliko na prostoru geoparka živi stanovništvo, ono svakako treba da budu uključeno u funkcionisanje geoparka kako bi obezbedili svoje ekonomske potrebe, zaštitili predeo u kojem žive, ali i svoj kulturni identitet. Samim tim cilj proglašenja geoparkova, pored očuvanja životne sredine i kulturnog nasleđa, jeste i podsticanje ekonomskog razvoja prostora i poboljšanje socijalnog statusa lokalnog stanovništva. UNESCO počinje rad na formiranju geoparkova 2001. godine. Do danas proglašeno je 177 UNESCO globalnih geoparkova u 46 zemalja. U državama nekadašnjim članicama SFRJ danas se nalazi ukupno pet geoparkova (jedan u Srbiji, po dva u Hrvatskoj i Sloveniji), dok je još jedan u postupku proglašenja (Geopark Biokovo-imotska jezera u Dalmaciji). Geoparkovi mogu biti nacionalni (na teritoriji jedne države) i međunarodni (zauzimaju teritoriju više država). U nastavku teksta biće ukratko predstavljani geoparkovi Đerdap (Srbija), Viški arhipelag (Hrvatska) i Idrija (Slovenija).

Geopark Đerdap

Prerasti Vratne
Foto: Autor

Za sada jedini geopark u Srbiji nalazi se na severoistoku države, na granici sa Rumunijom. Proglašen je 2020. godine na osnovu svojih izuzetnih odlika geodiverziteta. Najistaknutiji deo geoparka svakako je Đerdapska klisura na Dunavu, sa svojom kompozitnom dolinom (smenjivanje suženja i proširenja, odnoso klisura i kotlina). Ovu klisuru čine: Golubačka klisura, Ljupkovska kotlina, klisura Gospođin Vir (najveća dubina Dunava u Đerdapu – 92m), Donjemilanovačka kotlina, klisure Veliki i Mali kazan, Oršavska kotlina (najveća širina Dunava u Đerdapu – 4,6 km) i Sipska klisura. Sa dužinom od oko 100 km najduža je klisura u Evropi. Markantne planine koje se izdižu iznad Dunava čiji je prostor proglašen i za nacionalni park 1974. godine, doprinose pejzažnoj vrednosti ovog prostora. Dunav je duboko usekao snažne kamene planine Južnih Karpata, otkrivši tako izuzetne prizore geonasleđa čime je prikazana geološka evolucija Zemljine kore od proterozoika do poslednjeg ledenog doba. Na prostoru geoparka stanište imaju brojne vrste, među kojima je preko 1000 biljnih vrsta, a starost krečnjačkih stena veća je od 160 miliona godina.

Kanjon Boljetinske reke
Foto: Autor

Najznačajniji objekti geonasleđa  su spomenici prirode „Prerasti u kanjonu Vratne“, „Prerast Šuplja stena“, „Tunelska pećina Prerast u kanjonu Zamne“ , „Blederija“, “Rajkova pećina“, „Bigrena akumulacija kod manastira Tumane“ i „Bigrena akumulacija Beli Izvorac“. Vodopad Blederije visok je oko 7 metara. On se preko bigrene prečage obrušava u obliku vodene zavese u bigrenu kadu, koja je formirala malo jezero tirkizno zelene boje. Važno je pomenuti i kanjon Boljetinske reke poznat po vidljivim slojevima sedimenata koji datiraju iz vremena okeana Tetis. Naročito interesatne su prerasti na reci Vratni koje predstvljaju prirodne kamene mostove impoznate veličine. Dolina Dunava u Đerdapu poznata je i kao kolevka civilizacije na prostoru Evrope. Arheološko nalazište Lepenski Vir jedno je od najvećih mezolitskih i neolitskih arheoloških nalazišta, kao i prvo sedelačko naselje u Evropi. Po Lepenskom Viru čitava jedna kultura mezolita dobila je ime. Tvrđava Golubački grad na ulazu u klisuru jedan je od najprepoznatljivijih motiva ovog prostora. Trajanova tabla je najbolje očuvan rimski spomenik kulture u klisuri. U pitanju je natpis na latinskom jeziku koji govori o velikom poduhvatu izgradnje rimskog puta kroz klisuru za vreme cara Trajana. Natpis na tabli je uklesan u stenu. U toku izgradnje hidroelektrane pogon Đerdap I (1963-1972), Rimski put je potopljen, a Trajanova tabla je uklonjena i ponovo postavljena 21,5 m iznad prve lokacije. Vidljiva je sa reke.

Geopark Viški arhipelag

Uvala Stiniva na Visu
Foto: https://www.worldbeachguide.com/croatia/stiniva.htm

Ovaj geopark obuhvata ostrva Vis, Biševo, Sveti Andrija, Brusnik, Jabuka i Palagruža u Jadranskom moru. Brojni su spomenici prirode u ovom geoparku. Modra špilja na Biševu otkrivena je 1884. godine, nakon čega počinje razvoj turizma u Dalmaciji. Od 1951. godine zaštićena je kao geomorfološki spomenik prirode. Na istom ostrvu nalazi se i Medvidina špilja, najdublja morska pećina na Jadranu. Brusnik i Jabuka su poznati i kao ostrva koja su u potpunosti vulkanskog porekla, a u celini su zaštićena kao geološki spomenici prirode. Izgrađeni su od sub-vulkanskog dijabaza nastalog kristalizacijom magme na putu iz dubokog magmatskog ognjišta prema površini. Brusnik svojom kompleksnošću nadmašuje Jabuku, koja je čitava izgrađena od dijabaza. Brusnik je ostrvo koje  „raste“. Konglomerati od oblutaka sa paleo-žala prostiru se sve do samog vrha ostrva, što ukazuje na recentno izdizanje. U centralnom delu ostrva nalazi se klanac s depresijom koju popunjava more što su ribari iskoristili kako bi od većeg kamenja napravili bazene sa morskom vodom za čuvanje ulovljenih jastoga. Na Brusniku ima nekoliko endemskih vrsta među kojima je najpoznatija brusnička crna gušterica. Nezaobilazno je pomenuti i uvalu Stiniva na Visu. Uvala je uska  i dugačka, a završava se kamenim „vratima“ kroz koja se ulazi u prostor sa šljunkovitom plažom okruženom visokim kamenim zidovima – stenama. Stiniva je 2016. godine proglašena najlepšom plažom u Evropi.

Geopark Idrija

Divlje jezero
Foto: https://www.geopark-idrija.si/en/home/

Geopark Idrija nalazi se na zapadu Slovenije , u predalpskim brdima Idrija i Cerkno. Prostire se na spoju dva planinska lanca, Dinarida i Alpa. Ova izuzetna lokacija prepoznatljiva je po bogatom geonasleđu – dubokim klisurama u kojima su otkrivene različite stene u izuzetnim stratigrafskim presecima, tektonski fenomeni kao i mineralna i fosilna ležišta. Voda je takođe izuzetno važna jer doprinosi raznovrsnosti terena sa brojnim izvorima, rekama i kraškim obeležjima. Ekstenzivni tektonski pokreti počeli su u srednjem aniziku i trajali su tokom perioda srednjeg trijasa. Paleogeografski uslovi bili su veoma komplikovani u ovom periodu tokom kojeg se formiralo čuveno idrijsko ležište žive (najvredniji i jedinstven geo-lokalitet). Na površini se mogu naći brojne vrtače u različitim geološkim strukturama, dok podzemni krš karakterišu duboki ponori, povremene subhorizontalne kratke pećine i potoci. Posebno treba istaći Divlje jezero –  pećinu, izvor i jezero u jednom. U pitanju je kraško sifonsko jezero koje leži ispod izuzetno visokih litica, a voda do jezera dolazi iz tunela koji se strmo spušta. Iz Divljeg jezera ističe reka Jezernica, najkraća površinska reka u Sloveniji duga svega 55 m. Lepoti prostora doprinosi i Kanomljička kotlina koja je nastala  Idrijskim rasedom. Stene u blizini raseda su drobljene, što je olakšavalo njihovo izbacivanje na površinu, a reka Kanomljica je tokom mnogo miliona godina isklesala fascinatnu dolinu. Nekada su u dolini radile brojne vodenice. Grad Idrija i okolina imaju veliki broj objekata kulturnog nasleđa koji svedoče o izuzetnom značaju ovog područja.

Autor: Milica Cvetanović